Pokłosie i groza wydarzeń II wojny światowej, która niczym stalowy walec przetoczyła się po kontynencie europejskim, powodując nieopisane zniszczenie, hekatombę ludności cywilnej i milionowe straty na frontach, nie mogła naturalnie nie odcisnąć swojego okrutnego i złowrogiego piętna na ówczesnej kulturze, sztuce a szczególnie literaturze. Dotknęło to w sposób wyraźny zwłaszcza naszego kraju, którego polityczne targi dokonane przy jałtańskim stole na kilka dziesięcioleci wepchnęły w sferę dominacji i wpływów sowieckiego Wielkiego Brata. Ze wszystkiego tego konsekwencjami…
Książka Panów Grzegorza Majchrzaka i Sebastiana Ligarskiego zatytyłowana „ Artyści, PRL i bezpieka” skupia się na wątku związanym ze środowiskiem polskich literatów i artystów (aktorów, muzyków, ludzi związanych z teatrem itd.) działających w okresie powojennym, odsłaniając przed nami życiorysy znanych nam ludzi oraz kulisy ich zawodowych karier i życia osobistego.
To, próba ( bardzo udana) ukazania czytelnikowi dylematów i wątpliwości polskich twórców w zderzeniu z nową, komunistyczną rzeczywistością, w tym również szansy jaką nowo powstały ustrój stwarzał dla tych wszystkich, którzy zdecydowali się go poprzeć i zaangażować się w jego ideologiczny dyktat (czerpiąc z tego, naturalnie, wymierne profity: społeczny awans, niedostępne dla innych przywileje, możność publikowania, godziwe wynagrodzenie, ciepła posada, mieszkanie, talony na samochód, okazję zrobienia ogólnopolskiej kariery, itd.).
Różne były, oczywiście, dokonane przez nich wybory, podobnie jak różne były ich, niekiedy bardzo skomplikowane, kręte, wojenne i powojenne losy, o czym dowiadujemy się też z lektury.
Była wiec grupa twórców od jasno zdeklarowanych komunistów (Leon Kruczkowski, Władysław Broniewski, Jerzy Putrament) po takich, który postanowili aktywnie wesprzeć politykę nowych władz, stając się propagandową tubą socjalistycznych idei i populistycznych haseł: Tadeusz Borowski, Konstanty Ildefons Gałczyński , Julian Tuwim, Mieczysław Jastrun, Adam Ważyk i wielu, wielu innych. Było też spore grono ludzi, którzy próbowali jakość odnaleźć się i zaadaptować w „socjalistycznym raju”, usiłując nie zatracić resztek siebie i swoich poglądów: Maria Dąbrowska, Kazimiera Iłłakowiczówna, Leopold Staff, Tadeusz Konwicki, Kornel Makuszyński, Antoni Słonimski, Karol Brunsh, Antoni Gołubiew. Z tej perspektyw wiele wielkich czy głośnych życiorysów, którymi karmiono nas przez lata i stawiano za wzór do naśladowania, jawi się już zupełnie inaczej.
,Dla sporej, jednak, cześć artystów, przyniesiona na bagnetach Armii Czerwonej komunistyczna rzeczywistość stała się elementem nie do zaakceptowania i zmusiła ich do emigracji (rzeczywistej czy wewnętrznej ): Jan Lechoń, Paweł Jasienica, Kazimierz Wierzyński, Gustaw Herling-Grudziński, Zofia Nałkowska, Witold Gombrowicz, Zbigniew Herbert, Marek Hłasko, Melchior Wańkowicz itd. i to właśnie, głównie, o nich opowiadać będzie prezentowana tutaj lektura.
Oczywiście, ze względu na swój rozmiar książka jest zaledwie zarysem tego jak wyglądało to środowisko w okresie powojennym (który obejmuje, przecież, zakres kilku dobrych dekad) i w wielu miejscach pojawia się chęć głębszego przyjrzenia się tej problematyce. Zwłaszcza w kontekście rozmaitych ludzkich postaw (bywało że zmieniających się w perspektywie czasu) oraz działalności komunistycznych służb specjalnych wymierzonych w tą szczególnie wartościową grupę społeczną, stającą się, z czasem, istotnym, zwłaszcza z naszej dzisiejszej perspektywy, aspektem naszej historii najnowszej.
Szczególnie iż autorzy książki opierają się na bardzo konkretnych przykładach, odnoszących się do znanych nam powszechnie osób (Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Marek Hłasko, Edwardowi Linde-Lubaszenko, Joanna Kulmowa, Jacek Kaczmarski i wielu innych) wpisanych w bardzo ważne dla nas historyczne wydarzenia: wypadki poznańskie 1956 i nadzieja na gomułkowską „odwilż”, wstrząsający Marzec 1968 (zarówno w odniesieniu się do buntu studentów, haniebnej, antysemickiej nagonki jak i inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację i krwawego stłumienia „Praskiej wiosny), strajki robotnicze w Grudniu 1970 aż po okres Stanu Wojennego.
To, z jednej strony, próba przybliżenia czytelnikowi twórczości polskich artystów w tych ponurych, i słusznie minionych, czasach w jej różnych aspektach i formach, zarówno artystycznej (literatura, muzyka, teatr, film) jak i tej o wymiarze wyraźnie politycznym czy społecznym (próby przywrócenia przedwojenne pozycji i funkcji Związkowi Literatów Polskich, czy „słynne” wówczas, a dziś już zapomniane, tzw. Listy 34, 101, 15, mające zamanifestować niezgodę na to co dzieje się w kraju i poza jego granicami.
Z drugiej zaś, szereg działań operacyjnych i represyjnych, podejmowanych przez komunistyczny Urząd Bezpieczeństwa a później Służbę Bezpieczeństwa (rzadziej Informację Wojskową) wymierzonych w to środowisko (prowadzone rożnymi metodami i na różnych płaszczyznach) wliczając w ich konsekwencje również szykany natury zawodowej, administracyjnej czy prawnej: skazanie na trzy lata więzienia Melchiora Wąńkowicza, wyrok dla Janusza Szpotańskiego, autora głośnej sztuki „Cisi i gęgacze, czyli bal u prezydenta”, o brutalnym pobiciu Stefana Kisielewskiego przez tzw. „nieznanych sprawców” nawet nie wspominając.
Książka Grzegorza Majchrzaka i Sebastiana Ligarskiego „Artyści, PRL i bezpieka” napisana jest w typowo, popularnonaukowej formie, dzięki czemu ma możliwość dotarcia do bardzo szerokiego grona odbiorców.
To naprawdę niezwykłe interesujący i wiele mówiący portret pewnej zbiorowości, który przewija się prze rożne, zmieniające się i ewoluujące w rożne strony etapy komunistycznych rządów, mających bezpośredni wpływ na obraz artystycznego i literackiego świata w naszym kraju.
To co w tej lekturze naprawdę zachwyca i zasługuje na nasza uwagę to znakomicie uchwycony historyczny rys tamtego czasu, który współtworzy barwny i wieloaspektowy obraz twórców doby PRL-u.
Licznie wspomagany zdjęciami, fragmentami utworów, listów, deklaracji, dokumentów i mało znanymi faktami i ciekawostkami z epoki. Gorąco polecam lekturę.
